Op het hete asfalt in Lagos wikkelt een man zich in plastic folie. Voorbijgangers stoppen. Is dit een fotoshoot? Een ritueel? Met zijn performances wil Jelili Atiku zijn landgenoten aan het denken zetten. Vrijdag is hij te zien op de Biënnale van Venetië, waar zijn land voor het eerst in de geschiedenis aan zal deelnemen.
Tot zijn 23ste was Jelili Atiku een vrome moslim. Hij bad vijf keer per dag in het Arabisch op een matje in zijn huis in Ejigbo, een buitenwijk van Lagos in het zuiden van Nigeria. Zijn Arabisch was niet perfect, zijn moedertaal was Yoruba, en op een dag vroeg Atiku zich af waarom hij eigenlijk in de taal van iemand anders bad. Gaf Allah soms opdracht om in het Arabisch te bidden? Hij sloeg de koran erop na, en concludeerde van niet. Vanaf dat moment bad Atiku nooit meer in het Arabisch, niet veel later verwierp hij het islamitische geloof helemaal. Het was de eerste stap van zijn ‘zelf-dekolonisatie’, zoals hij het noemt, en het begin van zijn leven als performancekunstenaar.
Atiku ziet er in werkelijkheid fragieler en ouder uit dan in de video’s van zijn performances. De 48-jarige kunstenaar is aan het werk in een nieuw kunstencentrum op Lagos Island, een schiereiland waar vooral rijke Nigerianen wonen. Hij is gevraagd om er drie maanden als artist in residence door te brengen, geen betere publiciteit dan een bekende kunstenaar in huis. Toen Atiku dertien jaar geleden voor het eerst de straat op ging in Lagos herkenden alleen zijn buren hem. Sindsdien gaf hij talloze performances op bijna alle continenten en verwierf hij internationale bekendheid. Twee jaar geleden werd zijn werk bekroond met de prestigieuze Nederlandse Prins Claus Prijs. Begin dit jaar volgde een uitnodiging voor een van de belangrijkste kunstmanifestaties, de Biënnale van Venetië. Een stoet van 72 vrouwen uit de hele wereld zal samen met hem – in kostuums die nog geheim zijn – langs de expositieruimtes trekken. Met die artistieke variant op de wereldwijd georganiseerde vrouwenmarsen wil de kunstenaar de vrouwelijke energie aanboren die de wereld volgens hem nodig heeft om zichzelf te genezen.
© Frederik Buyckx
Het klinkt misschien yin-yang, maar Atiku vindt vooral inspiratie bij de Yoruba, de etnische groep waartoe hij behoort samen met zo’n twintig procent van de Nigerianen. In zijn performances combineert hij elementen uit hun traditionele cultuur met de internationale hedendaagse kunst. Zijn vernieuwende artistieke taal is het resultaat van een lang proces dat begon in 1991, toen hij een 23-jarige student was aan een kunstacademie in het noorden van Nigeria. ‘Ik voelde me in die periode terneergeslagen en van mezelf vervreemd’, vertelt Atiku. ‘Ik volgde een westerse opleiding, keek vooral naar Japanse films en ik praktiseerde een Arabische religie. Ik leefde eigenlijk constant buiten mijn eigen cultuur. Toen ik me dat realiseerde besloot ik om de buitenlandse invloeden in mijn leven te verminderen. Ik wilde mezelf dekoloniseren.’
Atiku begon de artistieke praktijk van de Yoruba te bestuderen en ontdekte dat het lichaam daarin een prominente plek inneemt. ‘De meeste sculpturen en maskers die nu als objecten in musea over de hele wereld worden tentoongesteld, zijn gemaakt om tijdens rituelen op het lichaam te dragen.’ Kunst om wille van de kunst bestond volgens hem als idee niet op het Afrikaanse continent, artistieke creaties maakten deel uit van het leven in een gemeenschap en gaven er betekenis aan. Het inspireerde de academiestudent om zijn lichaam te gebruiken in zijn kunst en om zijn kunst te gebruiken om problemen in de Nigeriaanse samenleving aan te kaarten. Atiku verliet zijn atelier en ging de straat op.
De straat is geen gemakkelijk podium, zeker niet in Lagos, met meer dan twintig miljoen inwoners de grootste stad van Afrika. Midden in de chaos van straatverkopers, toeterende busjes en auto’s waaruit muziek schalt, probeert Atiku aandacht te vragen voor corruptie, olievervuiling, kindhuwelijken en klimaat. Op een maandagmiddag in september 2016 is het zeker veertig graden als Atiku zijn rieten stoel op het hete asfalt zet. Hij wikkelt plastic folie rond zijn lichaam, een warme wind blaast het als een haardroger omhoog. Traag tilt hij een paar droge takken van de grond en plakt ze met tape om zijn hoofd, hij laat alleen een gleufje voor zijn ogen vrij. De voorbereiding maakt deel uit van de performance, heeft Atiku van tevoren uitgelegd, en inderdaad verzamelt zich al snel een klein publiek om hem heen. Motorrijders draaien zich om, voorbijgangers houden hun pas in, een tuktuk zet zijn motor af. ‘Is dit een fotoshoot?’ vraagt een jongen. ‘Een ritueel’, oppert de man naast hem, ‘over de geest van de zee.’ Sommige mensen lopen na één blik verder, een aantal volgt Atiku terwijl hij een jong boompje in een kalebas naar zee draagt.
© Frederik Buyckx
Soms maken Atiku’s performances heftige reacties los. Hij werd bekogeld toen hij in 2013 een jong meisje in een bruidsjurk in een kooi achter zich aan trok, als reactie op een senator die tegen een wetsvoorstel had gestemd om de huwbare leeftijd naar achttien jaar op te trekken. Blijkbaar dacht iemand in het publiek dat hij een écht kindbruidje had gekooid. Een performance waarbij hij zich met olie liet overgieten om aandacht te vragen voor de schade die olierampen aanrichten leverde bezorgde reacties op over zijn gezondheid, bij blootstelling aan zo’n giftige stof. ‘Dat is precies het gevoel dat ik wil oproepen’, vertelde Atiku daarover in een interview met This Is Africa. ‘Veel mensen ervaren de realiteit van veel problemen niet. Als kunstenaars moeten we die werkelijkheid bewijzen, invoelbaar maken. Het publiek moet echte emoties voelen, echte bezorgdheid.’
Zo wil Atiku zijn landgenoten uit hun ‘coma’ verlossen, maar daar zitten sommige machtige mensen niet op te wachten. In januari 2016 vielen negen gewapende politieagenten zijn ouderlijk huis in Ejigbo binnen en arresteerden hem. Vier dagen eerder had hij een performance gehouden waarbij hij de lokale heerser (Oba) ervan beschuldigde stukken land in bezit te hebben genomen die hem niet toebehoorden. Het was de apotheose van een langlopend conflict tussen Atiku en de lokale heerser, die tevens zijn eigen oom is. ‘Omdat ik familie ben, was ik me ervan bewust dat hij de gemeenschap terroriseerde en hun land in beslag nam’, zegt Atiku. ‘Wie gaat hem vertellen dat wat hij doet verkeerd is? Ik ben drie, vier keer op audiëntie bij hem geweest, maar hij wilde niet luisteren. Toen besloot ik mijn kunst in te zetten.’
Na zijn arrestatie typte Atiku snel een bericht op zijn Facebookpagina: ‘Ik ben gearresteerd.’ Het nieuws verspreidde zich razendsnel via de sociale media, en ngo’s als Arterial Network en Human Rights Watch startten een campagne voor zijn vrijlating. Na drie dagen kwam hij op borgtocht vrij, een paar maanden later troffen de partijen een minnelijke schikking.
Ook al frustreert het de kunstenaar dat zijn oom niet tot inkeer is gekomen en geen spijt heeft, toch is er volgens hem wel degelijk iets veranderd. ‘Vroeger had de lokale bevolking het idee dat de heerser de allerhoogste autoriteit was en dat je hem niet ter discussie mocht stellen. Nu weten ze dat dat wél kan.’ De internationale aandacht voor zijn arrestatie heeft hem bovendien het gevoel gegeven dat hij beschermd is, waardoor hij zich nog vrijer voelt om kritisch te zijn. ‘Als je bang bent, ga je sommige gevoelige thema’s vermijden en dat beperkt je. Als iemand me nu aanvalt, zal het heel snel bekend zijn. Vroeger besprak ik mijn performances altijd eerst met de politie, maar nu niet meer. Ik weet dat ik niks crimineels doe. Ik kan doen wat ik wil.’
Jelili Atiku treedt op vrijdag 12 mei om 16 uur op tijdens de Biënnale van Venetië, Giardino delle Vergini, Arsenale, Venetië
Maria Groot 