Androids in Oostenrijk

“Graag invullen na afloop van de voorstelling.” Bij de ingang van het zaaltje deelt een jonge vrouw enquêtes uit. “Praat u weleens tegen een apparaat?” staat er bij vraag vier. Dan gaat het licht uit. In het publiek zitten opvallend veel Japanners, toch meer dan je zou verwachten op een doordeweekse avond in een Oostenrijkse industriestad. Maar dit is Linz, een opkomende stad in het noorden van Oostenrijk en de thuishaven van Ars Electronica. Met een laboratorium, een museum en een festival over kunst en technologie is Ars Electronica één van de belangrijkste platforms voor digitale cultuur ter wereld. Geen betere plek om de invloed van technologie te bespreken dan hier.

Minder lichaam, meer mens

Nadat meneer Ishiguro de enquêteformulieren in zijn tas heeft gestoken, zegt de beroemde Japanse wetenschapper: “Ik geloof dat de definitie van wat een mens is verandert door onze omgang met technologie. Het lichaam krijgt steeds minder betekenis, machines en apparaten nemen fysieke taken van ons over. We kunnen bijna alles regelen vanuit huis met de laptop op schoot. Zo verschuift langzamerhand de kern van het mens zijn naar het mentale.”

Hiroshi Ishiguro, een man met een koude hand en een zachte stem, verdiept zich al 20 jaar in de interactie tussen mens en machine en is vooral bekend vanwege zijn androids, robots die op echte mensen lijken. Dit jaar heeft hij Geminoid F naar het Ars Electronica festival meegenomen, een glimlachende Japanse vrouw van dertig die je kunt aansturen met de computer. Ishiguro werd al eens tot publiekslieveling van het festival gekozen en komt dit jaar voor de tiende keer naar Linz. Als dit tenminste de echte Ishiguro is. Voorzichtigheid is op zijn plaats met iemand die een android dubbelganger van zichzelf heeft gemaakt.

“Misschien zit je nu inderdaad tegenover een robot”, zegt Ishiguro uitdagend, “maar eigenlijk is dat niet belangrijk. Want op dit moment doen onze lichamen er niet toe. Je kunt ze vervangen door computers. Wat er tijdens dit gesprek toe doet is het denken. Met behulp van de technologie kunnen we het lichaam grotendeels van de geest loskoppelen en dat is wat we steeds vaker zullen doen. We leiden tenslotte al een parallel bestaan in een niet-fysieke wereld: op internet. Ook al gebruiken we ons lichaam niet op internet, toch voelen we er ons mens. Wat maakt een mens tot mens in een wereld die elke dag minder materieel en fysiek wordt? Die vraag stel ik mezelf al 20 jaar. Het antwoord is ‘de geest’, denk ik.”

Geen flauw benul

Een angstaanjagend idee, een mens zonder lichaam? Zolang er op Ars Electronica nog geen cyborgs rondlopen, zal het zo’n vaart niet lopen. Maar dat de technologie zich sneller ontwikkelt dan ons begrip ervan, is iets waar meerdere kunstenaars, wetenschappers en sprekers tijdens Ars Electronica op wijzen. Derrick de Kerckhove is zo iemand. Deze Belgisch-Canadese professor en auteur praat en denkt sneller dan het licht, kapt zinnen af en maakt verrassende gedachtesprongen.

“Wat ik zie is een groot gat tussen onze technologie en onze psychologie. We blijven denken volgens een achterhaalde mentaliteit terwijl onze technologie vooruit holt en onze maatschappij verandert. Neem nou het digitaal onderbewustzijn. Alle informatie die over je wordt verzameld en opgeslagen, alle parameters en profielen bij de overheid en op Google vormen samen een gigantisch nieuw onderbewustzijn waar iedereen vrije toegang tot heeft. Onze reactie is lauw. Internetrecht en privacybescherming staan in de kinderschoenen. We hebben te maken met technologische krachten waar de meeste mensen geen flauw benul van hebben.”

“Zonder precies te begrijpen wat er gebeurt zijn we onder de oppervlakte verward door die verschuivingen. En dat is ook logisch. Elke technologische revolutie veroorzaakt cultuurschokken in een maatschappij, kijk maar naar de uitvinding van de boekdrukkunst of de komst van de radio. Zoiets veroorzaakt een cultureel trauma. Gelukkig kunnen kunstenaars ons helpen bij het begrijpen van die veranderende werkelijkheid. Hun taak is niet om de technologie aan te vallen of te verdedigen, maar om het gat te dichten tussen onze psychologie en technologie. Sommige regisseurs doen dat uitstekend. Films als The Truman Show, The Matrix en Being John Malkovich hebben ons scherp laten zien hoe ons denken verandert. En een aantal kunstenaars op Ars Electronica slagen daar ook in.”

Hack het wereldnieuws!

Vinden die kunstenaars dat zelf ook? Julian Oliver en Danja Vasiliev staan bij de ingang van het Linzer Ok Kunsthaus te wachten met een zware doos flyers in hun handen. “Loop maar even mee! Wij nemen de shortcut naar onze expo, niet door het museum maar langs hier,” leggen de Nieuw Zeelander en Rus lachend uit terwijl ze een verlaten parkeergarage doorkruisen. Bovenaan een betonnen trap trekt Julian een ijzeren deur open die, inderdaad, middenin de expositieruimte uitkomt. Dit zijn de mannen van de sluiproutes, zoveel is duidelijk. Niet alleen offline, ook online negeren zij wegwijzers en zoeken naar een slim en alternatief gebruik van technologie. Vaak met het doel om volgzame en goedgelovige surfers wakker te schudden. Zo ontstond ook hun laatste project Newstweek.

Hun expositie ziet er simpel uit. Twee beeldschermen aan de muur en een glazen vitirinekast met daarin een wit doosje dat eruit ziet als een adapter. Een onoplettende bezoeker loopt er zo aan voorbij. Maar dit werk sleepte wel de Golden Nica in de wacht, de hoogste festivalprijs twv 10.000 euro. Met dit bedrieglijk eenvoudige doosje kun je namelijk zomaar het wereldnieuws hacken. Je steekt het in een stopcontact op een plek waar een draadloos netwerk is, bijvoorbeeld in een bibliotheek, en dan ga je aan de slag. ‘Julian Assange hoofd Amerikaanse Defensie’ herschrijf je bijvoorbeeld een nieuwsbericht op de website van de BBC. Iedereen die daarna de originele website van de BBC bezoekt vanuit diezelfde bibliotheek, zal met verbazing een gemanipuleerde versie van het nieuws lezen. En ja, Newstweek deed stof opwaaien. Internet kucht er nog van na.

Is dit kunst die het gat dicht tussen psychologie en technologie, zoals professor de Kerckhove zegt? “Ach, persoonlijk geloof ik niet dat kunst nog een invloedrijke taal is in onze maatschappij”, antwoordt Julian. “Het spel is veranderd. De techniek bepaalt tegenwoordig hoe we denken, bewegen en communiceren. Iedereen noemt ons kunstenaars, maar Danja en ik omschrijven onszelf als critical engineers. Het heeft meer met educatie te maken en met hacken in de originele betekenis van het woord, als iets openbreken om te leren hoe het werkt. Dat is wat wij willen, blootleggen hoe de technologie werkt, zodat mensen er kritisch bewust mee kunnen omgaan.”

Softwareontwikkelaar, choreograaf van lichamen

“Veel mensen zien technologie als onderdeel van de natuurlijke vooruitgang, als een neutraal domein binnen de samenleving. Niets is minder waar. Technologie is meestal een instrument van personen met hun eigen agenda: politici, bedrijfsleiders en mediabazen. Hun doel is om een ideologie te verspreiden, of om winst te maken. Wie zich dat niet realiseert is een gemakkelijk slachtoffer, want die technologie maakt het eenvoudiger dan ooit om mensen te sturen en te manipuleren. Neem nou het online nieuws. Krantenlezers staan er vaak niet bij stil dat het online nieuws een lange weg aflegt voordat het in hun browser verschijnt. Ze vertrouwen  blind op de tientallen medewerkers die het nieuws bewerken, bij de nieuwsorganisatie tot de internetprovider aan toe. Met Newstweek laten we zien dat je kan manipuleren wat er in de browser gebeurt. En hoe kwetsbaar je als gebruiker dus bent.”

Danja: “Nee, de oplossing is een kritische houding en meer kennis. We moeten gewoon voorbij deze donkere middeleeuwen waarin we niets weten over onze  technologie en haar op een infantiele manier gebruiken. Julian en ik dagen mensen uit om de macht over hun computers terug te nemen. Bijvoorbeeld door minder standaardinstellingen te gebruiken voor layout, interfaces, opstartprogramma’s. Al die standaard instellingen zijn ontworpen door softwarebedrijven, die het gedrag sturen van de miljoenen mensen die ze gebruiken. Je kunt de software ontwikkelaar zien als de choreograaf van onze lichamen, die ons massaal op dezelfde manier onze mailtjes laat openen en teksten laat typen.

Ergens komt een punt waarop jij de computer niet meer bestuurt, maar de computer jou. Als je dat proces stopt en omkeert, wordt het interessant . Als je een klein beetje programmeertaal leert, ontdek je al hoeveel macht je krijgt over die computer en hoeveel meer je ermee kunt dan op fotootjes klikken en mailtjes versturen. Want eerlijkgezegd, ik zou niet eens een computer willen als ik hem zo zou moeten gebruiken.”

Als een bezoek aan Ars Electronica iets leert, is het dat technologie meer is dan de optelsom van de nieuwste apparaten in onze huiskamer. Al die voorwerpen samen vertellen ook wie wij zijn en wie we zullen worden. Technologie is een zo diepgeworteld fenomeen in ons dagelijks leven dat het soms moeilijk te zeggen is wie wie bestuurt en op welke manier. Wie graag geprikkeld wordt om over daarover na te denken, moet nodig eens naar Linz.

Tekst: Maria Groot