Letland heeft niet één hoofdstad, maar drie. Eén voor kromme aardappelrooiers, één voor werkloze Russen en één voor poserende toeristen. Zo lijkt het althans, als je Riga doorkruist. Niet alleen de mensen, ook de bouwstijlen geven je dat gevoel. Houten huizen in het westen, communistisch beton in het oosten en opgepoetste art nouveau in het historische centrum.
Net zoals de hoofdstad kent de recente geschiedenis van Letland scherpe overgangen. Van Sovjet-bewind naar “Baltische tijger”, gevolgd door een diepe economische crisis. De Letse regisseur Ivars Seleckis legde die eerste fases vast in twee prachtige documentaires: Crossroad Street (1988) en New times at Crossroad Street (1999). De eerste werd destijds uitgeroepen als “Best documentary of the year” door de European Film Academy.
In beide films volgt Seleckis het dagelijks leven van een tiental bewoners van een kleine straat aan de rand van Riga. De mensen en de straat blijven zoals ze zijn, alleen de historische context verandert drastisch. Dit voorjaar zijn de opnames gestart voor een derde deel: Capitalism at Crossroad Street. Dezelfde mensen, dezelfde straat, maar nu tegen de achtergond van de economische crisis. Een gesprek met regisseur Seleckis, inmiddels 76 jaar, en scriptschrijver Margevics. Locatie: Crossroad Street!
Waarom wilden jullie de bewoners van Crossroad Street in beeld brengen, twintig jaar geleden en nu weer?
Margevics: “Zoals deze straat zijn er talloze in Letland, hij is niet speciaal. Juist daarom vertegenwoordigt hij het land zo goed. Crossroad Street kun je vergelijken met de handpalm van Letland, waarin alle lijnen van het lot getekend zijn. Hier zie je door welke periodes het land gaat, en hoe dat voor de bevolking is. We wilden dat leven vastleggen, het beschermen tegen de vergetelheid, want we voelden hoe snel het land veranderde. Omdat ik hier zelf ben opgegroeid en de mensen ken, was het gemakkelijker om ze te benaderen dan wanneer het vreemden waren geweest. Het kostte alsnog veel tijd om hun vertrouwen te winnen. Tijdens de opnamejaren woonden we hier zelf ook, om dichter bij de bewoners te komen. De Letten hebben een gesloten karakter, zeker als ze het moeilijk hebben”.
De volgende documentaire heet Capitalism at Crossroad Street. Dat klinkt cynisch, de Letse kredietwaardigheid kreeg vorig jaar de ‘junk status’.
Margevics: “Ironisch, zou ik zeggen. Al onze documentaires hebben een zacht-ironische toon. Dat is kenmerkend voor onze stijl, vooral voor de voice over. Het leven is soms hard en komisch tegelijkertijd, dat moet je in de documentaires terugzien. Veel bewoners hebben hier nooit kritisch naar de komst van het kapitalisme gekeken. Na het socialisme zagen ze alleen de goede kanten: democratie, open grenzen en welvaart. En nu laat het kapitalisme zijn ware smoel zien en zitten we met de gebakken peren. Met deze documentaire willen we de bewoners en het publiek bewuster maken van wat er in ons land gebeurt, zodat we op een dieper niveau kunnen nadenken over onze toekomst”.
Wat merken de bewoners van de crisis?
Seleckis: “Het leven is momenteel hard voor ze. De meeste bewoners kunnen nog net rondkomen, maar de vraag is of dat ook lukt na januari 2011. Onder druk van het IMF (dat samen met de EU 7,5 miljard euro aan Letland heeft geleend) kondigde de Letse regering aan de belastingen voor grond- en huisbezit vanaf januari te vertwintigvoudigen! Het IMF ligt er natuurlijk niet wakker van dat daardoor mensen uit hun huisje in Crossroad Street zullen worden gezet”. Margevics: “Het verhaal van Daiga, iemand die we al vanaf de eerste documentaire volgen, is tekenend voor deze periode. Ze werkte jarenlang bij een grote bank, totdat ze drie maanden geleden ontslagen werd. Het lukt haar niet om ander werk te vinden en ze raakt langzamerhand in een depressie”.
Tien jaar geleden was alles beter?
Margevics: “Sommigen waren rijker. Een van de buren verdiende goed geld als manager bij een bouwbedrijf. Nu is hij failliet. We hebben laatst opnames gemaakt van zijn jacuzzi, toen die met een hijskraan uit zijn achtertuin werd getakeld. De twee auto’s had hij al verkocht. Maar de buren zien hem nu weer als gelijke, vijf jaar geleden waren ze jaloers en roddelden over hem. Toen we de tweede documentaire opnamen, in 1999, waren de Letten erg met zichzelf bezig. Nadat ze hun huizen hadden teruggekregen van de staat, was iedereen druk met het opbouwen van een eigen domein. Iedereen zette een hek om zijn tuin en daarover ontstonden burenruzies. Ook al zijn de mensen nu weer arm zoals vroeger, ze voelen zich ook opnieuw verbonden met elkaar, zoals in de Sovjet-tijd. Met een gemeenschappelijke vijand om tegen te vechten”.
Hadden jullie twintig jaar geleden al plannen om een vervolg te maken?
Seleckis: “Nee, dat idee kwam pas later. We hadden in het begin geen grote ambities, we wilden gewoon vastleggen hoe het leven er hier uitzag. Niemand had in het begin vertrouwen in onze documentaire. Toen de directeur van onze filmstudio op een dag langskwam in Crossroad Street om te kijken wat we filmden, riep hij uit: ‘Er is hier niets! Geen actie, geen verhaal. Dit wordt een katastrofe!’ En hij vertrok. Zelfs toen de documentaire af was, kwam er maar één persoon naar de presentatie kijken”. Seleckis en Margevics lachen uitbundig om de herinnering.
Hoe hielden jullie toch vertrouwen in jullie werk?
Seleckis: “We wisten dat je ook een verhaal kunt vertellen zonder actie. Ons verhaal komt tot stand door de persoonlijkheden van de bewoners, niet door grote gebeurtenissen. De uitdaging van cinema is om te zoeken naar metaforen. De kunst is om details te vinden die betekenis hebben, zodat er een verhaal kan onstaan dat groter is dan zichzelf. Dat lukte ons waarschijnlijk”.
Daarom viel de eerste film internationaal in de prijzen?
“Ja, we waren er in geslaagd een film te maken waarin mensen zich universeel konden herkennen. Al hadden we er totaal niet op gerekend, hoor. Ook de bewoners waren stomverbaasd. Ze begonnen meteen geld in te zamelen voor een vervolg! Maar het verhaal was verteld en we moesten ze vragen om tien jaar te wachten. En daarna weer tien jaar!”
Volg Maria via Twitter: @themariagroot
Dit artikel is verschenen op www.denieuwereporter.nl op 24 augustus 2010 
Maria Groot 